Međunarodno pravo i upotreba nuklearnog oružja: “Now I am become death, the destroyer of the worlds”

(Jedan od mojih bivših studenata me pozvao da učestvujem na tribini Koliko je realno nuklearno razoružanje. Ovo je uz manje izmene bio sadržaj mog izlaganja. Zaista je lepo kad vas bivši studenti pozovu da gostujete na tribini i to zbog nekog članka koji ste napisali. Taj poziv je za mene bio dvostruko iznenađenje: najpre zato što ja i nisam baš omiljeni asistent na Fakultetu, a zatim i zbog toga što zaista nisam verovao da bilo ko zapravo čita to sto mi pišemo).

Međunarodno pravo ne sadrži normu koja bi izričito zabranila svaku upotrebu nuklearnog oružja. Sa druge strane, ono ne samo da zabranjuje upotrebu drugih oružja za masovno uništenje kako ih kolokvijalno nazivamo (biološko i hemijsko) već sadrži i odredbe o zabrani oružja koja gotovo nikad nisu korišćena ili koja čak još uvek nisu ni izmišljena. Čini se da se ovakva situacija opire zdravorazumskom zaključivanju.

U prvom delu ovog izlaganja ću pokušati da pokažem kako je ovakva situacija moguća. Ujedno ću ukratko pomenuti ograničenja i zabrane koje se u vezi sa nuklearnim oružjem propisane normama međunarodnog prava. Pokazaću vam da pozitivno međunarodno pravo već sada sadrži norme koje u najvećoj mogućoj meri ograničavaju upotrebu nuklearnog oružja, ali i da bez obzira na to postoje opravdani razlozi za donošenje posebne Konvencije o zabrani nuklearnog oružja. U drugom, dosta kraćem delu mog izlaganja, ću se osvrnuti i na pitanje koje se vidi u samom naslovu ove tribine koliko je realno nuklearno razoružanje. 

Da počnemo onda sa tim pitanjem kako je uopšte moguće da međunarodno pravo ne sadrži normu koja bi izričito zabranila svaku upotrebu nuklearnog oružja kad nam se, makar na prvi pogled, čini da bi ono takvu zabranu moralo da sadrži.

Da bi nešto iz činjeničnog stanja prešlo u pravni svet, potrebno je da postoji volja ovlašćenih subjekata da uz pomoć odgovarajućih tehničkih pravnih sredstava to i urade. Bez obzira na radikalne izazove koje nedržavni akteri predstavljaju za savremni međunarodnopravni poredak, države i dalje predstavljaju ključne subjekte međunarodnog prava. To u svakom slučaju važi za postupak donošenja međunarodnopravnih normi. Upravo zbog toga može da se kaže da norme koja bi na izričit način zabranila svaku upotrebu nuklearnog oružja nema jer nema volje država koje poseduju nuklearno oružje da takvu normu stvore. Da ponovim još jednom: prevođenje činjeničnog stanja u pravni svet se čini pomoću odgovarajućih tehničkih pravnih sredstava. U međunarodnom pravu se ta sredstva nazivaju izvori prava u formalnom smislu, a pod njima se podrazumevaju međunarodne konvencije, odnosno međunarodni ugovori, međunarodne običajne norme i opšta pravna načela prihvaćena od strane civilizovanih naroda. Kada sam vam na početku izlaganja rekao da međunarodno pravo ne sadrži izričitu zabranu svake upotrebe nuklearnog oružja, zapravo sam malo pojednostavljeno mislio na to da nema nijednog međunarodnog ugovora ili međunarodne običajne norme koji na izričit način zabranjuju svaku upotrebu nuklearnog oružja.

Prilikom neslavnog Savetodavnog mišljenja Međunarodnog suda pravde o legalnosti upotrebe nuklearnog oružja (http://www.icj-cij.org/docket/files/95/7495.pdf) veliki broj država je tvrdio da je svaka upotreba ovog oružja nelegalna i u tom kontekstu je kao dokaz navodio pojedine norme koje se nalaze u međunarodnim ugovorima (Pakt o građanskim i političkim pravima, Konvencija o kažnjavanju i sprečavanju zločina genocida, ENMOD konvencija, Povelja UN, Konvencija o zabrani usavršavanja, proizvodnje i stvaranja zaliha bakteriološkog (biološkog) i otrovnog oružja i o njihovom uništavanju, Konvencija o zabrani razvoja, proizvodnje, skladištenja i upotrebe hemijskog oružja i o njegovom uništavanju, itd.). Sud je iz različitih, ali meni se čini sasvim opravdanih razloga, odbio ovu argumentaciju.

Države koje su pred MSP tvrdile da je svaka upotreba nuklearnog oružja zabranjena međunarodnim pravom su se osim različitih međunarodnih ugovora pozivali i na to da je formirano međunarodno običajno pravo o zabrani upotrebe nuklearnog oružja. U vezi sa ovim ću se zadovoljiti da ukažem samo da je Sud u ovom kontekstu analizirao rezolucije GS UN i dosao do zakljucka da one same po sebi (iako sadrže delove u kojima se pominje zabrana upotrebe nuklearnog oružja) nisu obavezujuće, a da nisu ni doprinele stvaranju međunarodnog običajnog prava jer je prilikom glasanja za njih bilo puno uzdržanih i država koje su glasale protiv. Opet je, dakle, prepreka nastanku norme koja bi na izričit način zabranila svaku upotrebu nuklearnog oružja bila volja određenih država (pre svega onih koje poseduju nuklearno oružje, ali ne samo njih).

Ja sam do sada u izlaganju čini mi se pet puta ponovio da ne postoji međunarodnopravna norma koja bi na IZRIČIT nacin zabranila SVAKU upotrebu nuklearnog oružja. To medjutim, kako je konstatovao i Sud u tom svom neslavnom misljenju, ne znači da ne postoje norme međunarodnog prava (pre svega međunarodnog humanitarnog prava kao njegove grane) koje u značajnoj meri ne ograničavaju mogućnost njegove upotrebe. Koje su to norme ili principi?

Još na pocetku samog razvoja međunarodnog humanitarnog prava, u jednom od prvih ugovora koji su regulisali ovu oblast – Petrogradskoj deklaraciji od 1868. godine je navedeno da je jedini legitimni cilj vođenja neprijateljstava slabljenje vojnog potencijala neprijatelja. Četrdesetak godina kasnije, na drugoj haskoj konferenciji 1907. godine je ustanovljeno pravilo da izbor sredstava ratovanja nije neograničen. Iz ovoga su kasnije nastale konkretne norme MHP koje uspostavljaju obavezu razlikovanja civilnog stanovništva i boraca, odnosno onih koji direktno učestvuju u neprijateljstvima i propisuju da se vojne operacije mogu usmeravati samo prema ovim drugima. Zabranjene su sve vrste nediskriminativnih napada prilikom kojih se ne pravi razlika između civila i civilnih objekata sa jedne strane i vojnih ciljeva sa druge. Ovo je u kontekstu nuklearnog oružja važno jer zapravo posredno zabranjuje upotrebu strateškog nuklearnog oružja poput onog u Hirošimi i Nagasakiju. Kao što svi znamo, nuklearne bombe tada nisu bile usmerene samo prema vojnim ciljevima (zapravo ogromna većina žrtava su bili civili).

Osim ovog principa razlikovanja postoji i princip proporcionalnosti koji stranama u sukobu nalaze da cak i kada usmere napade prema vojnim ciljevima, SLUČAJNE civilne zrtve ne smeju biti nesrazmerne u odnosu na konkretnu i direktnu vojnu prednost koja se od napada oćekuje. Ne smete, znači, napasti napuštenu zgradu generalštaba u centru grada nuklearnim oružjem ako znate da postoje velike šanse da ćete takvim napadom ugroziti živote civila u porodilištu koje se nalazi u neposrednoj blizini te zgrade generalštaba (generalštab je inače zabranjeno locirati u centar grada, ali to je neka druga priča).

Prema pravilu o preduzimanju mera predostrožnosti u napadu strana koja vrši napad mora preduzeti sve razumne mere prilikom odabira oružja kojim će izvršiti napad kako bi izbegla, ili makar svela na minimum, slučajne gubitke života civila i štetu civilnim objektima.
E sad, kad zamislite one ogromne pečurke koje nastaju kao posledica oslobađanja nuklearne energije, kad se prisetite groznih fotografija nakon napada na Hirošimu i Nagasaki, ali i fotografija mesta na kojima su nakon Hirošime i Nagasakija vršene nuklearne probe, ne možete a da se ne zapitate: pa kako je uopšte moguće upotrebiti nuklearno oružje a da se pomenuti principi postuju? Razni kreativni ljudi, a među njima i neke sudije Medjunarodnog suda pravde su se potrudile da smisle teorijske primere. Dva se najčešće navode: napad taktičkim nuklearnim oružjem male snage na kasarnu u pustinji ili napad istim takvim oružjem na nuklearnu podmornicu u otvorenom moru. Ove, čini se pre teorijske konstrukcije nego praktični primeri, su onemogućili većinu sudija MSP da konstatuju da je SVAKA upotreba nuklearnog oružja zabranjena međunarodnim pravom već su se zadovoljili time da kažu da bi upotreba nuklearnog oružja, generalno govoreći, bila u suprotnosti sa pravilima MHP. Ovim je ipak nuklearnim silama ostavljen prostor da tvrde da imaju pravo da zadrže nuklearni arsenal u svom vlasništvu iako ne postoji teorijska mogućnost upotrebe strateškog nuklearnog oružja koje bi bilo u skladu sa međunarodnim pravom.

Ali, šta i da je većina sudija MSP te 1996. godine donela savetodavno misljenje koje bi navelo da je svaka upotreba nuklearnog oruzja zabranjena? Ništa. Države koje poseduju nuklearno oružje bi i dalje pronalazile različite racionalizacije zašto imaju pravo da ga zadrže. Možda je i to bio motiv nekih sudija za takvu odluku jer nisu želeli da Sud donese odluku pa da međunarodno pravo ispadne jalovo jer takva odluka ne bi mogla da se sprovede u praksi.

Najdalje sto su države mogle da odu je da pre pedesetak godina donesu međunarodni ugovor koji bi zabranio dalje širenje nuklearnog oružja (cilj koji jasno nije ostvaren, ali je zapravo makar na prvi pogled čudno kako još više država nije u međuvremenu steklo to oružje) i koji je propisao da će one u dobroj veri pristupiti pregovorima koji na kraju treba da dovedu do sveta bez nuklearnog oružja. Taj svet nam, kako vidimo iz Putinove izjave od pre nekoliko dana, nije tako blizu (http://www.cbsnews.com/news/putin-russia-will-keep-developing-nuclear-weapons/).

Da sada na samom kraju mog izlaganja kažem i nesto o tome koliko je realno nuklearno razoruzanje po mom misljenju. Šesnaestog jula 1945. godine kada je izvrsena prva proba nuklearne bombe šef američkog tima za njenu proizvodnju, Openhajmer je citirao jedan hinduistički spis i rekao: “Now I am become death, the destroyer of the worlds”. Duh je pušten iz boce i po mom mišljenju nikada se više neće vratiti. Meni je zapravo veoma čudno kako ta činjenica da je čovek postao prvi put sposoban da uništi planetu na kojoj živi nije radikalnije uticala na one koji se bave društvenim naukama. To je zaista sve promenilo iz korena.

Nuklearno oružje je tu da ostane i mi ćemo morati da živimo sa stalnim strahom od njegove upotrebe. To, međutim, ne znači da ne možemo da utičemo na to da se rizik od njegove katastrofalne upotrebe ne smanji. Donošenje Konvencije o zabrani njegove upotrebe je korak u tom pravcu koji snažno podržavam. Mozda u ovom trenutku izgleda nemoguće da ga podrže i države koje poseduju nuklearno oružje, ali to jeste moguće promeniti iz razlicitih razloga – jedan od njih bi mogao da bude situacija u kojoj je pretnja od nuklearnog terorizma postala važnija od prednosti koju nuklearno oružje nudi.

Tekst iz decembra 2015. godine.